Možete li da zamislite da se danas kroz Vranje prošetaju glumci iz serije Game of Thrones? Ili, recimo, da se Pedro Paskal iz ovih dana svetski popularne serije Mandalorian, prošeta kroz Hotel Vranje obučen u vranjsku narodnu nošnju? Da Berlin iz La Casa de Papel u istom hotelu gleda performans nekog folklornog ansambla? Možda zvuči kao gomila nemogućih događaja, ali upravo slično se dogodilo pre 40-ak godina, kada su glumci, u tom trenutku jedne od najpopularnijih serija na svetu, koja je imala 9 nominacija za Oskara i 3 za Golden Globes, posetili Vranje i prošli kroz sve ovo.
Popularnost sapunica i fenomen koji ih okružuje na ovim prostorima ima dugu i zanimljivu istoriju. One i dan danas imaju ozbiljnu gledanost, a kao poslednji primer je recimo domaća Igra sudbine koja prosto puni medijske stupce o samom zapletu, intervjuima i činjenicama iz života njenih glumaca. Pre samo par godina, srpski TV kanali su bili okupirani takozvanim turskim serijama, među kojima je najpopularnija bila Sulejman Veličanstveni. Serija je i dalje popularna, a izazvala je kontroverzu kod nas zbog načina na koji je prikazivala Osmanlije ali i zbog oduševljenja među gledaocima, naročito tokom poseta glumaca koji su tumačili Sulejmana ili Bali-bega.
„Samo Srbin Kasandru spasava“
Svaka decenija u Srbiji imala je „svoju“ sapunicu. Dvehiljaditih su dominirale meksikanske telenovele sa serijama poput Rubi, a možda najbizarniji momenat popularnosti je imala venecuelanska sapunica Kasandra devedesetih godina. Serija je imala svoj album sa samolepljivim sličicama, a popularnost je bila tolika da su zbog jedne epizode gde je glavna junakinja nedužno završila u pritvoru zbog ubistva stanovnici sela Kučevo održali miting istine o Kasandri – „Samo Srbin Kasandru spasava“. Kučevci su tada, nije baš jasno da li u šali ili ozbiljno, pisali predsedniku Venecuele da oslobodi nedužnu Kasandru.
Dinastija, koja je imala svaki mogući filmski trope (reč koja se danas uglavnom odnosi na klišeizirane likove, zaplete, teme i motive) prisutan u većini sapunica – bogata porodica, luksuz, intriga, romansa, mogućnost da svi likovi budu ubijeni, i klifengeri, dominirala je osamdesetih. Serija je bila popularna ne samo u svetu već i u čitavoj bivšoj Jugoslaviji, bila je predmet parodije Top liste nadrealista, a naziv popularne Žikine dinastije je nastao kao parodija ove serije.
Pre Dinastije, za koju mnogi vežu početak prikazivanja sapunica u Jugoslaviji, krajem 60-ih godina je na TV Zagreb počela da se prikazuje čuvena serija Peyton Place (Gradić Pejton).
„Prababa“ svih sapunica: Roman po kom je nastala bio najpopularniji pre objavljivanja Kuma
Serija je nastala na osnovu istoimenog romana američke spisateljice, tridesetdvogodišnje domaćie Grejs Metelijus, objavljenog 1956. godine. Prvenac domaćice srednjoškolskog obrazovanja sa dvoje dece ubrzo je postao popularan, a Metelijus je naredne godine objavila i nastavak romana Povratak u gradić Pejton. Iako ga kritičari nisu voleli, roman je doživeo veliki uspeh među čitaocima tada duboko konzervativne Amerike i te 1956. godine bio je treći po popularnosti, a do 1965. bio je u tom trenutku najprodavaniji roman u istoriji SAD sve do objavljivanja romana Kuma i Ubiti pticu rugalicu.
„Raskrinkao“ javne tajne gradića, usledilo 9 nominacija za Oskara
Smešten u periodu između 1930. i 1950. godine, roman istražuje razne životne priče i tajne stanovnika ovog gradića kroz lik tinejdžerke Alison Mekenzi, njenih prijatelja i poznanika. Kontroverznost je poticala iz činjenice da se roman bavio samoubistvima, pobačajem, brakom iz interesa, sliovanjem, vanbračnom decom, korupcijom i alkoholizmom, pojavama koje su u Pejtonu bile javna tajna.
Potencijal je prepoznao i Holivud, pa je 1957. godine snimljen i istoimeni film koji je imao čak 9 nominacija za Oskara. Konačno, 1964. godine je počelo snimanje i televizijske sapunice koja se po prvi put prikazivala u udarnom terminu, sve do 1967. godine kada je bila na vrhuncu popularnosti sa 20 miliona gledalaca po epizodi.
Nakon 5 sezona i čak 514 epizoda, zbog popularnosti i ulaska u udarni termin na TV stanicama, utabala je put serijama poput Dalasa i Dinastije, a „Pejtonovci“, glumci iz serije, bili su zvezde gde god bi se pojavili.
Gradić Pejton se, iste godine kada je serija prestala da se emituje u Americi, našao na ekranima širom bivše Jugoslavije. Ljudi sa Televizije Zagreb su prepoznali potencijal i udružili se sa čak 12 jugoslovenskih preduzeća (Rade Končar, Labud, Zvečevo, Oriolik, TD Niš, Lek, Kreditna banka Zagreb, Podravka, Pliva, INA i Sloboda) da bi otkupili pravo na prikazivanje 52 epizode ove serije.
Glavnu junakinju serije i romana Alison Mekenzi tumačila je Mia Farou, njenu majku Konstancu glumila je Doroti Malone. Urednika gradskih novina Metju Svejna glumio je Varner Anderson, doktora Majkla Rosija je gumio Ed Nelson, dok je Rodni Haringtona koji se zaljubljuje u Mekenzi tumačio Rajan O’Nil.
Puste ulice nedeljom popodne
Jugoslovenska novinarka Maja Benović je u tekstu iz 1969. godine za časopis Studio pisala o seriji, kojom su autori na scenu doveli mnogo „poznatih američkih glumaca“. Međutim, pored pohvalnih kritika da je zaplet vešto konstruisan i da se u igru stalno uvlače nova lica, koja mogu imati nešto zajedničko sa svim ljudima u svetu, ističe da se epizoda prekida upravo u najnapetijem trenutku.
Kako je objasnila, serija se prekidala baš kad je najzanimljivije, bez posebne najave, već biste odjednom „čuli glas spikerke koja upozorava da je upravo deterdžent taj i taj najbolji“, piše Benović.
Odatle potiče i revolucionarnost serija na tadašnjim jugoslovenskim televizijama, jer se tada prvi put uveo ekonomski propagandni program (EPP), odnosno reklame.
Bilo je čak 12 reklama u trajanju od 15 sekundi tokom jedne polučasovne epizode! Ipak, TV Zagreb je anketirao građane, koji su naveli da im prekidi „ne utiču na kontinuitet praćenja“ i da nemaju ništa protiv da bude reklama, ako će to značiti da će dobijati kvalietan sadržaj.
Pejtonizacija naroda: 6,6 gledaoca „na jedan televizor“
Gradić Pejton u Jugoslaviji ubrzo postaje kulturni fenomen. U tekstu TV Novosti iz decembra 1987. godine, novinarka Zorica Pašić navodi da je epizodu pratilo 6,6 gledaoca „na jedan televizor“, što je uticalo na rast prodaje TV prijemnika i antena kojima se mogao „uhvatiti“ program TV Zagreba, jer je on „išao jednu epizodu ispred TV Beograd„.
„Serija je u početku prikazivana nedeljom u podne – ručkovi su propadali. posle podne su ulice ostajale puste. Ponedeljkom se prepričavalo već viđeno“ – piše Pašić.
Pašić navodi da je ženskom delu publike prirastao dr Rosi i Rodni Harington, mlađi muški deo publike se „ložio“ na Beti Anderson i Alison Mekenzi, a starije je opčinila Konstansa Mekenzi. Kada su prve 52 epizode prikazane, gledaoci su masovno tražili još. S obzirom na to da televizija nije imala para, preduzeća su opet uskočila i kupila novi set epizoda, ali su i dalje tražili da se prikazuju reklame.
U međuvremenu se u narodu pojavio i jedan novi termin – Pejtonizacija. Termin ima negativnu konotaciju i označava atmosferu lažnog mira i harmonije koji sakrivaju dublje probleme.
Masovni fenomen Gradić Pejton je ostavio traga i u domaćoj urbanoj arhitekturi. Danas na Vračaru u Beogradu postoji takozvana „zanatska četvrt“ (Zanatski centar Vračar, sagrađen 1971. godine po projektu arhitekte Ranka Radovića), koja se zbog svoje popularnosti i dan danas zove Gradić Pejton.
Blizak prijatelj Ronalda Regana među Vranjancima
Zenit popularnosti u Jugoslaviji serija je imala 1972. godine, kada su čelnici TV Novosti u goste doveli glumačku postavu Eda Nelsona (glumio dr Rosija), Stivena Korda (glumio Džejmsa Daglasa) i Ritu Džeks (glumila Pet Marou).
„Hleba i soli je bilo na svakom koraku, pred fabrikom duvana u Vranju igrao se folklor, a domaći filmski reditelji su čuvenim američkim glumcima nudili uloge u svojim projektima“ – navodi Zorica Pašić.
Na osnovu tekstova Vranjskih novina (tadašnji naziv za Slobodnu reč) moguće je detaljno ispratiti ovaj vrlo neobičan događaj društvene istorije Vranja, a ona kao i sve što ima veze sa Pejtonom ima komercijalni momenat.
U tekstu „Stiže Dr Rosi“ od 2. juna 1972. godine najavljuje se dolazak glumca Eda Nelsona koji je glumio dr Rosija, kao i još par njegovih kolega. Zanimljivo je da kao neku vrste ekskluzive novinari Vranjskih novina najavljuju Nelsonovu kandidaturu za gradskog većnika u losanđelskom gradiću San Dimas (koju je on u međuvremenu izgubio).
Inače, na popularnom sajtu IMDB, navodi se da je Ed Nelson bio „dobar prijatelj Ronalda Regana“, 40. predsednika Sjedinjenih Američkih Država.
Organizator posete je Duvanska industrija Vranje (DIV), odnosno komercijalni direktor DIV-a Tihomir Stošić, zatim američka firma Rejnolds i njen predstavnik za Evropu Sjoerd Pasma, kao i urednik „Novosti“ Rastko Guzina. Povod posete jeste petnasetogodišnjica rada DIV-a i godišnjica uvođenja prodaje cigareta Winston koji je DIV radio po licenci američke firme „Rejnolds“.
Gosti iz kapitalističke amerike su najverovatnije u Vranje stigli u subotu, 24. juna u ranim jutarnjim časovima. Pored Dr Rosija i njegove supruge, došli su Stiven Kord, glumio Džejmsa Daglasa, i Rita Džeks koju je glumila Pet Marlou.
„Ograda ispred zgrada preduzeća bila je načičkana decom, među kojom se mogla videti i po koja seda glava, koja iščekuje da se popularni umetnici najzad pojave“ – pisale su Vranjske novine 30. juna 1972.
Da je poseta Pejtonovaca bila veliki događaj za Vranjance, govori i opis ovog lista u kom se navodi da su se luksuzni automobili teško probijali kroz kordon građana „koji su želeli da budu što bliže svojim ljubimcima, da ih vide izbliza ili da ih dotaknu“.
U klasičnom stilu Vranjanaca, pored radnika DIV-a, glumce je u dvorištu fabrike, pre obilaska pogona, dočekao trubački orkestar Bakije Bakića u dvorištu fabrike.
„U Vranju se proizvodi ova cigareta koja se u njihovoj domovini najviše puši i koju oni sami konzumiraju“ – pišu Vranjske novine o utiscima gostiju.
Glumci iz postave su podelili više stotina svojih fotografija sa autogramima svim okupljenim Vranjancima, a nakon toga su se uputili ka zgradi Skupštine opštine Vranje gde ih je primio predsednik opštine Svetislav Stojković. Nakon prijema, svi su otišli u Hotel „Vranje“ na svečani ručak, a goste je, kako navode zabavljalo Kulturno-umetničko društvo „Sevdah“.
Kako navode novinari Vranjskih novina, gosti su u popodnevnim satima posetili Muzej kuću Bore Stankovića, a zatim su „očigledno zadovoljni i puni rečima hvale zbog toplog i srdačnog prijema“ otputovali iz Vranja ka Nišu, čime se završila ova neobična epizoda u Vranju.
Ed Nelson je u intervjuu za The New York Times objavljenom 2009. godine govorio o tome koliko mu smeta etiketa „sapunice“ koju je imala serija Peyton Place.
„Takva vrsta etikete čini da serija izgleda ‘jeftino’. Ne samo da smo bili na filmu, već smo bili i napolju sve vreme. To nećete ikada videti u sapunici“ – rekao je Nelson.
