Neki veruju da su neimari tvrđave zaboravili da ostave otvor za vrata i tako unutra umrli od gladi. Neki istraživači spekulišu da je tvrđava postojala još u 6. veku za vreme cara Justinijana. Arheolozi pretpostavljaju da je imala kule od 30 metara. Istoričari pominju bitne ličnosti iz srednjeg veka i vranjsku srednjovekovnu vlastelu. Mnogi je povezuju sa Kraljević Markom i imenovanjem planina Pljačkovica i Krstilovica. Čak se pominje i kao Golubićev grad. Sve pomenuto je i više nego dovoljno da Markovo Kale bude jedna od najpoznatijih turističkih atrakcija Južne Srbije. Međutim, uređenje nije ni na pomolu.
Smešteno na oko četiri kilometara severno od Vranja, iznad ušća Devotinske i Male reke, na državnom putu 226 drugog reda (Vranje-Vlase-Mijovice), Markovo Kale vekovima budi pažnju istoričara, a i danas se prenose brojne legende i predanja. Čitav lokalitet je još 18. marta 1969. godine na osnovu rešenja o zaštiti Zavooda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NR Srbije uvršten u kategoriju kulturno-istorijskih spomenika od velikog značaja. Evidentno je da se ovaj spomenik godinama nalazi u katastrofalnom stanju. Osnovni problem sa kojim se ova tvrđava danas suočava jeste loša infrastruktura, kao i nedostatak finansijskih sredstava za uređenje. Od poslednjih arheoloških istraživanja, skoro uopšte se na ovom lokalitetu nije radilo.
Prošle godine je pomoćnik gradonačelnika Vranja za urbanističke poslove Slavoljub Stojmenović ipak pomenuo lokalitet u izjavi za portal juGmedia, i posebno naglasio mogućnost korišćenja fondova takozvanog IPA programa prekogranične saradnje Srbije sa Bugarskom:
“Imajući u vidu sadašnje i buduće donatorske programe sa posebnim osvrtom na IPA program, grad je identifikovao projektni predlog revitalizacije i uređenja Markovog kaleta sa aktivnostima na daljoj promociji bogatog kulturno-istorijskog nasleđa, za apliciranje u budućem periodu” – rekao je tada Stojmenović.
Jednostavno rečeno, Grad zna za program i fond koji može da iskoristi za dobijanje finansijskih sredstava, i ima u vidu da u nekom budućem periodu aplicira. Za sada je to – najava u medijima. Sredstvima iz prvog poziva IPA programa je, na primer, rekonstruisana tvrđava Momčilov grad u Pirotu, simbol ovog grada. Radovi su trajali 16 meseci, a Pirot je za rekonstrukciju tvrđave dobio više od 400.000 evra.
Atraktivna i duga istorija tvrđave
Iako je izvesno tvrđava Markovo Kale postojala u srednjem veku, ne postoje pouzdani istorijski podaci o tome kada je zapravo izgrađena. Neki istraživači spekulišu da je tvrđava postojala za vreme cara Justinijana u 6. veku. Arheološka iskopavanja sprovedena 2003. godine na lokalitetima Kale iznad Vranjske Banje, Gradište kod Korbevca, kao i Gradište kod Prvoneka otkrila su postojanje vizantijskih tvrđava. Analizom je utvrđeno da su sve tvrđave izgrađene i spaljene ili napuštene u isto vreme, odnosno za vreme napada Kutrigura (Huna) između 539. i 544. godine.
Novac sa Markovog Kaleta i prvo pominjanje Vranja
Datiranje je utvrđeno na osnovu novca i grnčarije, ne starijih od 544. godine. Đorđe Janković, arheolog i profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu, upoređujući ovaj novac sa novcem koji je pronađen kod Markovog Kaleta, a koji bi danas trebalo da se nalazi u Narodnom muzeju u Vranju, utvrdio je da je reč o istom novcu koji se tada koristio. U prilog ovoj tvrdnji ide i pisanje vizantijskog istoričara Prokopija iz 6. veka koji navodi da su brojne tvrđave u Dardiniji, pa i u neposrednoj okolini Vranja obnovljene za vreme vizantijskog cara Justinijana. Ipak, to se sa sigurnošću ne može tvrditi.
Ipak nakon 544. godine ovog novca nije bilo u cirkulaciji, a sam naziv „Vranje“ se najranije u istorijskim izvorima pominje po prvi put 1093. godine u delu Aleksijada vizantijske princeze Ane Komnine. U istorijskim izvorima srednjeg veka, Vranje se već pominje kao seosko naselje koje je imalo fizionomiju podgrađa tvrđave. Odnosno, naselje Vranje je obuhvatalo tadašnja sela, a današnja gradska naselja – oblasti oko današnjeg manastira Svetog Nikole poput Sobine, zatim Gornjeg i Donjeg Vranja, kao i samu tvrđavu.
Kule od 30 metara
Desetogodišnja arheološka istraživanja rađena pre tridesetak godina, koje su izvršili Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš i Narodni muzej iz Vranja, otkrila su delove stambenih građevina i crkve čiji su temelji sačuvani i danas. Bedemi su većim delom urušeni, a relativno je očuvan bedem na istočnoj strani. Pored toga sačuvani su i ostaci jugoistočne ugaone „branič“ kule. Reč je o kulama koje su mogle biti visoke i do 30 metara, a bile su karakteristične za srednjovekovne gradove (postoje u Magliču, Kruševcu, Stalaću itd.). Ovakve kule su predstavljale poslednju liniju odbrane. Od ulaznih vrata je sačuvan samo desni istočni dovratnik, a pored toga tvrđava je imala i svoj bunar čiji je značaj bio nemerljiv u slučaju opsade.
Što se tiče smeštajnog kapaciteta, prema nekim procenama u tvrđavi se moglo smestiti oko trideset vojnika što je uzimajući u obzir strateški položaj bilo dovoljno da se brane putevi u neposrednoj blizini.
Vranje u srednjem veku
Sama oblast je kroz istoriju nekoliko puta menjala gospodara, ali gotovo da nije poznato na koji način. U tom smislu se kao gospodari grada za vreme kralja Milutina Nemanjića spominju kaznac Miroslav, za vreme vladavine kralja Stefana Dečanskog tepčija Kuzma. Potom je usledio izvestan period vladavine kneza Baldovina Bagaša i njegovog sina župana Maljušata za vreme vladavine kralja odnosno cara Dušana Nemanjića. Nakon njegove smrti, poznato je da su Vranje držali Paskačići odnosno sevastokrator Vlatko i njegov sin ćesar Uglješa.
Pročitajte više: Vranjska srednjovekovna vlastela [1] – Porodica Bagaš
Rušenje i propadanje
Nije poznato kada je tvrđava definitvno srušena. Beleži se da je vranjski kraj nakon bitke na Kosovu 1389. godine bio pustošen, kao i brojna sela koja su pripadala Hilandarskom vlastelinstvu. Međutim, nije poznato da li je i kako sama tvrđava stradala. Ono što jeste definitivno zabeleženo jeste stradanje ovog kraja početkom 1412. godine, kada su za vreme osmanskog građanskog rata, snage Muse Čelebije iz pravca današnje Sofije upale u oblast kesara Uglješe. Konstantin Filozof beleži da su Osmanlije u vranjsku oblast „gde kesar imađaše prebivalište“ upale usiljenim maršom i bez odmora, a onda su opljačkavši grad krenuli ka Novom Brdu. Sam kesar Uglješa se jedva spasio, ali se ubrzo vratio na svoje stare posede i pretpostavlja se da je tu dočekao kraj svog života posle 1427. godine.
Putopis diplomate Svetog rimskog carstva
Ipak, ni to nije konačni uzrok stradanja tvrđave, a pretpostavlja se da je najkasnije srušena i napuštena do kraja 17. veka. Zanimljivo je i to da je i nakon pada cele oblasti pod vlast Osmanlija 1455. godine, Markovo Kale nastavljalo da postoji. Tako je Benedikt Kuripešić, diplomata Svetog rimskog carstva, u svom putopisu iz 1530. godine prolazeći kroz vranjski kraj zabeležio da se Vranje sastojalo iz „grada“ i „varoši“ gde je grad zapravo bilo Markovo Kale, a varoš današnji stari deo Vranja.
Pored toga, zabeležio je da je varoš imala 35 muslimanskih i 33 hrišćanske kuće, a sama tvrđava je imala brojne dizdare (zapovednici), ćehaje (zamenike vojnog upravitelja) itd. Vranje se već tada pominjalo kao sedište kadiluka, upravne jedinice koje se sastojala od više nahija, te nema sumnje da se barem deo političke moći nalazio u samoj tvrđavi.
Legende – Neimari koji su zaboravili otvor za vrata i Kraljević Marko
Najpre, tu je legenda o samom zidanju tvrđave. Prema ovog legendi su neimari tvrđave zidajući je ostali unutra zatvoreni bez hrane, jer su zaboravili otvor za vrata, te su umrli od gladi. U istorijskim izvorima nema ikakvih dokaza o ovome.
Poznatija legenda jeste ona o Marku Kraljeviću. Prema njoj je Kraljević Marko gospodario ovom tvrđavom i čitavom okolinom. On je, bežeći od Turaka, jašući svog konja Šarca sa stene (gde se navodno nalaze otisci stopala) prešao na istočnu planinu. Tu gde je navodno zapalakao, nalazi se planina koju je narod nazvao Plačevica (današnja Pljačkovica). Potom se po predanju prebacio na zapadnu planinu i prekrstio se, te je ta planina dobila ime Krstilovica. Na taj način je folklorna tradicija objasnila ime ove tvrđave, kao i ime dve planine koje su simboli Vranja, te se danas nalaze i na grbu Grada.
Ugledni srpski istoričar Jovan Hadživasiljević „razbio“ mitove
Jovan Hadživasiljević, ugledni srpski istoričar i poreklom Vranjanac, beleži u svojim radovima nešto drugačiju verziju koja je krajem 19. veka bila rasprostranjena među narodom. Naime, Kraljević Marko se za vreme Kosovskog boja 1389. godine našao u ovoj tvrđavi i kada je čuo da su Srbi „carstvo izgubili“ on se „rasplaka za propalim carstvom, uzjaha svog konja Šarca i uzleti na Pljačkovicu. Tu se pomoli bogu i prekrsti se, pa sleti na Golič“ (današnje Borino brdo koje je u tom periodu bilo ogoljeno, a nakon Prvog svetskog rata pošumljeno). Tu se Kraljević Marko „svuče i preliči, pa odleti na more“ (Hadživasiljević kaže da se misli na Egejsko) gde „zajedno sa Šarcem zaroni i tu i dan danas živi“.
Možda najzanimljivija legenda koju mnogi i dan danas shvataju tačnom jeste ona koja govori o tome da se Vranje nekada zvalo Golubinje ili Golubinjac, a samo Markovo Kale Golubićev grad. Legenda kaže da se pre osvajanja Osmanlija zvalo Golubinjac ili Golubićevac po imenu izvesnog vojvode Golubića, koji je upravljao gradom. Ovaj nepostojeći vojvoda je navodno imao ženu Vranu, a nakon njegove pogibije na Kosovu, 1389. godine vlast je preuzela njegova žena po kojoj je navodno izveden naziv – Vranje.
Ovu verziju su bez rezerve preuzeli brojni domaći istoričari u 19. veku, te su Markovo Kale zvali Golubića grad, a pomenuti Jovan Hadživasiljević je na jedan pomalo komičan način uspeo da dokaže da je u pitanju jedna obična legenda nastala u 19. veku, o čemu će Slobodna reč pisati u nekim od narednih tekstova.
