Kako to obično biva, suživot hrišćana i muslimana je često kompleksniji nego što se čini na prvi pogled, te ovim člankom želimo da damo mali prikaz suživota u Vranju i dela zaostavštine koja je i danas deo života grada.
Oslobođenjem Vranja 31. januara 1878. godine završila se 422 godine duga osmanska uprava u Vranju, koja je ostavila duboki trag u svesti Vranjanaca – njihovoj kulturi, jeziku ali i arhitekturi i načinu života običnog stanovništva. Pa ipak, 142 godine kasnije, Turaka, i drugih pripadnika muslimanske veroispovesti, danas u Vranju nema. Čini se da je u svesti šire vranjske javnosti malo znano o ovom periodu, već ga građani uglavnom posmatraju kroz prizmu usmene tradicije.
Zabluda da su Turci živeli u gradu
Kada je u pitanju osmanski period istorije Srbije, zabluda koju su istoričari više puta opovrgli kada je u pitanju suživot Turaka i Srba, jeste da su Turci živeli u gradovima, dok su Srbi uglavnom živeli na selu. Osmanski dokumenti pokazuju da su u varoši Vranje sem Turaka i Srba, živeli i drugi pripadnici hrišćanskih naroda (Grci i Cincari), drugo muslimansko stanovništvo (Albanci i Romi, ali i muslimani slovenskog porekla), kao i nekoliko sefardskih jevrejskih porodica.
Popis stanovništva Vranja uoči Oslobođenja 1878. godine takođe staje na stranu istoričara. Tatomir Vukanović, srpski etnolog i profesor univerziteta, navodi da je Vranje, tada varošica, imalao ukupno 1.851 kuću od čega je bilo 860 srpskih (zajedno sa Grčkim i Cincarskim porodicama) i 991 turskih kuća (u čiji broj su najverovatnije uračunate kuće Roma i Albanaca islamske veroispovesti).
Ono što kod Vukanovića ostaje nejasno jeste da li je ovaj popis rađen tokom rata 1876-1878. godine, ili u nekom ranijem periodu pred rat. U svakom slučaju, na osnovu postojećih podataka može se zaključiti da je u Vranju bilo barem 50 odsto Srba, čime se mit o Srbima koji žive samo na selu svakako „razbija“.
Odlazak osmanske vlasti doneo nove muke – podelu njihovih imanja
Oslobođenje je za lokalno muslimansko stanovništvo bio veliki šok, jer ne samo što su promenili državu, već i čitav politički i ekonomski sitem. Vukanović navodi da je feudalni sistem u vidu čiflučkog režima u Osmanskom carstvu uveden u prvoj polovini 19. veka. Seljaci su imali obavezu da rade za svoje gospodare i da im daju deo proizvedenih useva (berićet), obično s jeseni.
Tako Vukanović beleži jednu lokalnu legendu po kojoj seljaci Golemog Sela izvesnog Asad-bega skoro i da nisu priznavali za feudalnog gospodara, te su mu davali 2.000 oka pšenice i ništa više. S druge strane, bilo je i oko petneastak čiflučkih sela među kojima je bila i Raška (danas gradsko naselje u Vranju), čiji su žitelji koji su obrađivali „tursku zemlju“ po pogodbi.
Možda najpoznatiji muslimanski feudalni gospodar i onaj koji je ostavio najviše traga u istoriji Vranja, jeste Sulejman-beg iz Rataja. Ovaj ugledni Turčin je posedovao gotovo čitavo Rataje i imao je velelepni saraj u Vranju, a postoji legenda o nastanku numere Sulejman-beg, koju su mu Romi svirali dok je u zimu 1878. godine napuštao Vranje i odlazio za Istanbul.
Njegovu sudbinu su pratili i brojni drugi begovi iz vranjskog područja koji su se, što iz straha, što zbog odbijanja da žive pod „hrišćanskom rukom“ selili u Bujanovac i Preševo, a oni „smeliji“ i imućniji u Istanbul i Malu Aziju. Njihov odlazak je stvorio probleme srpskim vlastima u gradu i okolini, jer se postavilo pitanje njihovih napuštenih imanja i seljaka koji su radili na njima.
Vukanović navodi kako je situacija u Vranju i okolini bila ekonomski nepogodna, da su nove srpske vlasti su odlučile da napuštena imanja podele seljacima koji su bili u obavezi da plaćaju zakupinu čija se cena obično određivala licitacijom. To je za posledicu imalo brojne sudske imovinske parnice koje su ovi pređašnji vlasnici – Turci i drugi muslimani i njihovi potomci, pokretali pred srpskim sudovima praktično do kraja 19. veka.
Toponimi delova grada kao zaostavština
Većina preostalih muslimana – Turaka, slovenskog muslimanskog stanovišva i Albanaca, napustili su Vranje i okolinu do kraja 19. veka, a planska urbanizacija grada je dovela do toga da većina arhitektonskih objekata iz vremenja osmanske vlasti bude porušena.
Pored turskog, perijskog i arapskog jezika koji su „uplivale“ u lokalni vranjski govor, do danas su ostali brojni „turski“ toponimi za razne delove grada koji svedoče o osmanskom nasleđu. Tako na primer naselje Asambair (Asan-bair) u osnovi ima reč „bair“ što znači uzvišenje ili Panađurište od reči „panđur“ koja je takođe nastala od turske reči za sajam, vašar. Zatim su tu Tulbe (tur. centar), Sarajina (tur. saraj, dvorac), Amam (tur. Hamam, tursko kupatilo), Kuso Blato (malo blato), Gornja Čaršija (naziv za trgovački deo grada) i Tekija (arap. „tekye“; verska građevina za okupljanje derviša).
Pored toga, u vreme pre oslobođenja postojale su brojne mahale koje su imale turski koren imena ili su nazvane po lokalnim muslimanskim feudalciima koji su u njiima živeli. Neki od naziva su tih mahala koje više ne postoje su Ašarat mahala (nazvan prema ubiraču poreza, prostor koji je obuhvatao nepoznat), Dućandžik ili Šećer mahala (od centra grda ka Bujkovskom mostu), Durmiš-beg mahala (naziv po feudalcu), Evrem-bunar, Jedik-paša mahala (prostor koji obuhvata je nepoznat), Đerenka, Kurtoglija mahala, Jerebakan mahala, Sefer-čelebijina mahala itd.
Vranje imalo najmanje sedam džamija
Od muslimanskih verskih objekata, manje je poznato da je Vranje imalo sedam ili osam džamija čija imena nisu sačuvana, a od kojih nijedna nije ostala nakon oslobođenja 1878. godine. Jedina za koju se zna gde se je nalazila je ona poznata kao Krstata džamija, kod Belog mosta, na čijem se mestu danas nalazi crkva Svete Petke.
Sem prostora na kojme se nalazila derviška tekija, koje i danas nosi to ime, u gradu je postojalo još i veliko muslimansko groblje, na prostoru današnje Gmnazije Bora Stanković i Gradskog parka.
Sigurno je jedna od najpoznatijih zaostavština ovog perioda Pašin konak u čijim prostorijama se nalazi Narodni muzej, a do nedavno i restoran. Ovaj kompleks se sastoji iz dve celine (nekada spojene, danas razdvojene) – Salemluka (muški deo kuće) i Haremluka (ženski deo kuće). Kompleks je izgradio izvesni Rauf-Beg Džinoli 1756. godine. U 19. veku zgrada je bila u vlasništvu Husein paše, a nakon njegove smrti i oslobođenja, bila je u vlasništvu njegove ćerke Abdulj hanume. Tada vikarni episkop Skopske mitropolije – vladika Pajsije je od Abdulj hanume otkupio konak, a on ga potom poklonio gradu, u čijem je vlasništvu i danas.
Pored toga, u Gornjoj Čaršiji je postojala i Sahat-kula koja je srušena početkom 20. veka zbog oronulosti, dok se ispod Gornje čaršije se nalazi Amam odnosno hamam, staro tursko kupatilo koje su osmanska vlast izgradila krajem 17. veka. Iako ovaj kompleks predstavlja jedno od retkih dobro očuvanih turskih kupatila kod u Srbiji, ono je i dalje zatvoreno za javnost.
Na kraju, ništa manje poznata osmanska zaostavština jesu vranjski mostovi – Beli most i most u Zlatiborskoj ulici preko Vranjske reke. Oba su građena otprilike u istom periodu, sredinom 19. veka. Takođe most kod Mačkine česme i most kod Amama, ispod svojih današnjih konstrukcija i dalje kriju osnovnu konstrukciju sagrađenu u vreme osmanske vlasti.
