Ne postoji Vranjanac koji ne zna za Beli most – jednu od prvih asocijacija na Vranje i po mišljenju mnogih prvi simbol. Stilizovan kao heraldički ševron nalazi se na grbu grada, logotipima lokalnih institucija, udruženja i saveza, pa i na logotipu Turističke organizacije Vranja. Za njega se vežu legende zanimljive za turizam, ali se često zanemaruju istorijske činjenice i pravo poreklo.
Beli most je objekat osmanskog nasleđa sa svim karakteristikama orijentalnog načina gradnje i oblikovanja. Most se nalazi u ulici Devet Jugovića u Vranju u neposrednoj blizini crkve svete Petke, u narodu poznate kao Krstata džamija.
Most je ozbiljnije rekonstruisan 2006. godine i tada je dobio aktuelni izgled. Uloženo je 1,4 miliona dinara, a tadašnje gradske vlasti rekonstruisale su ga u saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika kulture Niš. Međutim, od tada do danas često je skrnavljen grafitima i više puta „osvežavan“. I pored nebrige pojedinaca, on u kolektivnom doživljaju sopstvene istorije zauzima posebno mesto. Most je grad.
Šta kaže legenda?
Ono što ovaj, neki bi rekli „prosečan“ most, izdvaja jeste legenda o njegovom nastanku. Prema jednoj od verzija legende koja poslednjih godina najčešće kruži internetom, most je nastao kao posledica tragične ljubavi. Još jedna romantična priča sa tragičnim krajem.
Kada se bogatom vranjskom Turčinu Selim-begu rodila ćerka jedinica Ajša, proročice su rekle da će se zaljubiti u Srbina. Legenda dalje navodi da je porodica Selim-bega živela pored Vranjske reke, a sam Selim-beg je ljubomorno čuvao svoju ćerku kako se proročanstvo ne bi ispunilo. Usamljena Ajša je svakog dana slušala pesmu koju je srpski pastir Stojan svirao na svojoj fruli i vremenom se zaljubila u njega. Priča se tragično završila tako što je Selim-beg pucao u Stojana, a u stvari usmrtio svoju ćerku koja se bacila na voljenog Stojana u želji da ga zaštiti. Zbog toga na mestu njene pogibije njen otac navodno gradi Beli most. Neki mediji čak dodaju još detalja, pišući o navodnim tajnim susretima Ajše i Stojana, pa sve do zajedničkom samoubistvu u koritu reke. Odatle je Beli most poznat i kao „most ljubavi“.
Iako je postojanje legende koja se vezuje za ovaj most dobro za priču koja bi na neki način pokrenula vranjski turizam, ne treba zaboraviti da je ona ipak samo to i ništa više – priča. Legenda je dopunjena u proteklih decenija više desetina puta. Konstantnim dopunjavanjem, reprodukovanjem i njenim prenaglašavanjem u javnosti, zamagljuje se granica između onoga što znamo i onoga što je fikcija o poreklu ovog zaista bisera osmanske arhitekture u Vranju.
Šta je istina?
Sve ono što nam je mimo legende poznato o mostu, nalazi se na njegovoj mermernoj ploči. Međutim, i tu nailazimo na pogrešna tumačenja, loše prevode, i izmišljene činjenice koji kruže literaturom i internetom. Tako jedan domaći portal piše da na tom natpisu stoji rečencica „Proklet neka je onaj koji rastavi što ljubav sastavi„, aludirajući na legendu i tragičnu ljubav dvoje mladih.
Rečenice na mermernoj ploći raspoređene su u četiri reda sa Hidžretskom 1260. godinom kao godinom izgradnje mosta. Prevedeno na aktuelni kalendar, radi se o 1844. godini. Ovakva mermena ploča zove se tarih i koristila se za sve za natpise na javnim objektima. Ove ploče su najčešće sadržale motive zbog kojih je objekat sagrađen, imena ktitora, godine gradnje, kao i razne stihove.
U tom smislu Beli most nije imalo drugačiji. Tekst je podeljen na dve celine ispisane u osam polja, veći deo levo i manji desno, u odnosu na centralni kaligrafski natpis. Napisano je osmanskom varijantom turskog jezika, arapskim pismom, a manji deo teksta je pisan arapskim jezikom. Osmanski jezik, kao varijanta današnjeg turskog jezika, bio je upravni jezik u Osmanskom carstvu koji je imao brojne pozajmljenice iz drugih jezika, a najviše iz arapskog i persijskog.
Natpis sa mosta preveo je još 1960. godine čuveni orijentalista, istoričar i rektor Univerzitea u Prištini, a tada docent Filosofskog fakulteta u Beogradu dr Hasan Kaleši. Prevod teksta koji se nalazi levo glasi:
„Dobrotvor i dobročinitelj, onaj koji žudi za rajem i visokim sistemom. Ajša Hanum, kći roba večnog. Neka njoj i njenim roditeljima oprosti grehe.“
U središnjem delu stoji kaligrafski natpis „O čuvaru!“, što je jedno od imena za Boga u islamu, a ispod toga još i godina „G. 1260“.
Nastavak teksta na desnoj strani sa osmanskog jezika glasi:
„Ovaj most zove se Beli i služi za olakšicu. Vode koje teku ispod njega služe ljudima za zdravlje. Prolaznici neka prođu još jednom da se o tome uvere. O Muhamede izabraniče, posreduj za vlasnika mosta.“
Na osnovu ovog tariha jedino što je poznato jeste samo da je most izgrađen 1844. godine i da je to zadužbina izvesne Ajše, koja ga podiže kao svoju i zadužbinu svojih roditelja. Zadužbinarstvo kod bogatijih muslimana u Osmanskom carstvu je zapravo stotinama godina unazad bilo prisutno, tako da most najverovatnije je samo to – zadužbina jedne bogate muslimanske porodice.
Detalji Ajšinog života i njenih roditelja nisu poznati. Njeni potomci, ako su uopšte postojali i ako su uopšte živeli u Vranju, verovatno su emigrirali iz ovih krajeva najkasnije 1878. godine i oslobođenja Vranja, što je bila sudbina i brojnih vranjskih muslimana.
Zbog ovoga se s pravom može navesti da Beli most predstavlja simbol osmanske baštine u Vranju, a manje tj. ni malo most ljubavi.
Most u Zatiborskoj ulici i drugi zaboravljeni mostovi
Iako o samoj Ajši i Belom mostu nema više podataka, ipak su poznata neka zbivanja u Vranju upravo te 1844. godine kada je most izgrađen. Ta 1844. je bilo značajna za stanovništvo Vranja zbog slamanja takozvane Ašarat bune koju su vranjski muslimani poveli 1843. godine protiv osmanskog spahije Husein paše godinu dana ranije.
Husein ili Usein paša je počeo davati izvesne olakšice Srbima po nalogu iz Carigrada. Tada je pravoslavnom stanovništvu Vranja data dozvola za izgradnju Sabornog hrama svete Trojice. Pored toga on je donirao prilog od 100.000 groša i gvožđe za izgradnju crkve. Revoltirani vranjski muslimani su stoga digli bunu u gradskoj Ašarat ma’ali, te znatno oštetili Saborni hram i proterali određeni deo srpskog stanovništva. Tek te 1844. godine osmanska vojska je slomila bunu i vratila poredak u gradu u normalne tokove.
Ime Husein paše se javlja i nekoliko godina kasnije, ali na natpisu još jednog mermernog tahira koja se nalazi na drugom manje poznatom mostu koga danas u izvornom obliku praktično više nema. Natpis na toj mermernoj tabli na osmanskom jeziku, koji je takođe dr Kaleši preveo glasi:
“Dobročinstva u ime Boga su tvrđava sigurnosti. Uistinu ovaj most je radost za dušu. Oni koji su došli na ovaj svet otišli su, a pametni su na svoje mesto ostavili trag. Dobrotvor i dobročinitelj je Hadži Husein sin Sulejmanov. Olakšaj o gospode da bude srećan naš prelazak. G.1265.”
Most se nalazi u današnjoj Zlatiborskoj ulici, dok originalna konstrukcija zidanog luka mosta nije sačuvana, pa je preko njega izgrađena drveno-metalna konstrukcija sa metalnom ogradom. Konstrukcija mosta je kasnije zamenjena betonskom, koja je danas u katrastrofalnom stanju. Tahira se i danas nalazi na svome mestu, do pola zatrpana smećem. Mermerna ploča je nešto veća od one na Belom mostu, a natpis pisan jakom crnom bojom je podeljen u šest polja, za svaku od rečenica, i godinom gradnje ispod svega.
Sin Husein paše, Sulejman je 1848. ili 1849. godine, u zavisnosti od toga u kom mesecu Hidžretske 1265. godine je reč, na sličan način kao i Ajšina porodica, ostavio kao zadužbinu ovaj most svim stanovnicima Vranja.
Ove činjenice, iako ih je istorijska struka dokazala pre više decenija, svesno ili nesvesno se zanemaruju i bira se romantizacija prošlosti sa ciljem stvaranja jednog narativa koji ide više u prilog zabavi, turizmu i profitu, a manje istini i istoriji. Sama istina o mostovima, iako bez elemenata romantičnih legendi, nije išta manje zanimljiva. Već naprotiv, ilustruje da je Vranje grad koji ima izuzetno uzbudljivu prošlost koju vredi prezentovati javnosti.
Na Vranjskoj reci nalaze se još dva stara mosta sa očuvanim kamenim lukovima – most kod Amama, i most kod Mačkine česme. Na žalost, na tim mostovima nisu očuvani ktitorski mermerni natpisi.
