Širem građanstvu možda nije poznato da se 31. januar kao svečani praznik obeležavao u godinama neposredno od samog oslobođenja od Osmanlija, dok je ta tradicija prekinuta promenom režima 1944. godine. Oslobođeni Vranjanci su prema generalu vojske Milana Obrenovića Jovanu Belimarkoviću gajili velike simpatije i u njemu su videli lice slobode. General je Vranjancima uzvratio, pomogavši im i novčano da zaista dobiju „lice slobode“ – Spomenik oslobodiocima Vranja od Osmanlija, poznatiji kao Čika Mitke.
Danas se navršava 142 godine od jednog od najvažnijih datuma u istoriji grada Vranja, oslobođenja Osmanskog carstva 1878. godine. Stoga se 31. januar, opštinskom odlukom iz 2008. godine, kao jedan od najsvečanijih praznika obeležava raznim sportskim i kulturnim manifestacijama, tradicionalnim polaganjem venaca na spomenik Čika Mitke, organizovanjem marša Stazama oslobodioca iz 1878. do vojničkog groblja u Osatici itd.
Kako je Joca vratio Vranje „kući“ Srbiji
Tokom Drugog srpsko-turskog rata 13. decembra 1877. godine, srpske snage su imale daleko veći uspeh oslobodivši Niš, Leskovac, Surdulicu i Vladičin Han. Oko 26. januara 1878. godine, Šumadijski i Dobrovoljački korpus pod komandom generala Jovana Belimarkovića, našli su se na desnoj strani Južne Morave i oslobodili današnju gradsku opštinu Vranjska Banja. Istog dana se prebacuju na levu obalu, i započinju petodnevnu bitku za oslobođenje Vranja od Osmanlija, koje potom kao rezultat Berlinskog kongresa, i definitivno postaje deo srpske države.
Iako je Vranje od Osmanlija oslobođeno 1878. godine, čuveni etnolog i istoričar, profesor na Narodnom univerzitetu u Vranju Tatomir P. Vukanović, navodi da se prva zvanična proslava oslobođenja organizovala nakon dve godine. Tadašnji stanovnici Vranja su Jovanu Belimarkoviću, koga su od mila oslovljavali sa Joca, poslali telegram zahvalnosti. Telegram potpisuju predsednik opštine Stojko Ložičko „i drugi članovi i odbornici“.
Telegram započinju obraćajući se Belimarkoviću, navodeći da je „pre dve godine sa hrabrom srpskom vojskom ušao s današnjim danom u Vranje“, nazvavši ga „desnom rukom viteškog gospodara“, misleći na kralja Milana Obrenovića.
„Klicalo je radošću malo i veliko. Obština vranjska proslavlja danas spomen toga svetoga dana. Kao desnoj ruci viteškog gospodara, građani sa poštovanjem opominju tvojih ratnih zasluga za stvar srpstva, a na po se za oslobođenje svoje varoši“ – pisali su Vranjanci njihovom generalu „Joci“.
Dodaju da će na dan proslae „radošću i oduševljenjem klicati u proslavu srpskog oružja“ i „napiti zdravicu“ i njemu, „hrabrom generalu“, jer ga duboko u srcu nose, uz poruku: “ Živio hrabri vođa i mložili se srpstvu takvi sinci.“
„Trpljenju našem ne beše ravnog“
Zahvalnost su „pretočili“ i u diplomu koja je 1. maja 1890. godine izdata generalu Belimarkoviću, za uspešno komandovanje vojskom prilikom oslobođenja. Ovu diplomu, odnosno povelju, potpisalo je preko 300 građana Vranja. Pored veličanja ratničkih i herojskih dela, ističu da su od Kosovske bitke 19839. godine pa sve do oslobođenja od Osmanlija „trpeli svakojake muke“: „Trpljenju našeg ne beše ravnog. Mukama našim ne beše druga, plemenu našem nije bilo, a i danas nema ravnog mučenika!„…
„Onako klasična i viteška propast naših prađedova, amanaet, koga nam oni izdišući ostaviše u nasleđe, nije ugasila u Srbinu uspomene na slavnu prošlost, niti je prestala podgrevati srca srbinjska za osvetu, za slobodu, za nezavisnost svoju“ – navode građani Vranja.
Navode i da su se molili „Svevišnjem“ kojeg su videli u liku Belimarkovića, „potomku naše slave i starodrevne Prištine“.
Vranje, oslobođena „golubica nad Šarom“
Dalje u obrazloženju diplome Belimarkovića nazivaju „dičnim srpskim generalom“, koji je na čelu hrabrih Šumadinaca „rasterao tamne oblake pune neizvesnosti“ što su se toliko godina vili „nad sužnom robinjom svojom golubicom nad Šara – Vranjom„.
„Sa našom slobodnom braćom, sa junačkim i dičnim Šumadincima, ti si oslobodioče naš, odista utro suzu dugovremene naše tuge i zamenio je suzom radosti“ – pišu Vranjanci.
Na kraju ističu da su zahvalni za slobodu koju im je on podario i žele mu sve najbolje i dug život, i dodaju da „ne smeću s’ uma koliko su dužni njihovoj braći i nekadašnjoj Kneževini Srbiji“.
Belimarković pomogao da Vranje dobije „lice slobode“
Manje je poznat podatak da je general Jovan Belimarković dosta doprineo da se sadašnji spomenik Oslobodiocima Vranja iz 1878. godine poznatiji kao Čika Mitke ili Čika Mita podigne. Tokom 1899. i 1900. godine, u gradu se ozbiljno radilo na tome da pali borci za oslobođenje Vranja dobiju spomenik. Nastupilo je ono što bismo danas nazvali fundraising – Opština je objavila proglas u januaru 1900. godine da se povodom oslobođenja organizuje zabava sa igrankom 30. januara, a umesto cene ulaznice ostavljao se dobrovoljni prilog „u korist podizanja spomenika izginulim borcima“.
Na proglasu je stojao i ručno ispisan tekst Jovana Belimarkovića, kome se ova ideja jako svidela. On je naveo da prilaže 2.000 tadašnjih dinara uz poruku da je krajnje da uz taj novčani prilog bude pristupljeno izradi spomenika. On se direktno obraća predsedniku opštine Vranje kojeg poziva da grad odredi odbor koji bi u dogovoru sa njim „učini sve što je potrebno da se ovaj spomenik već u rad uzme“ i taksativno navodi sve što je potrebno da bi se to učinilo: da se odredi crtež, opredeli nagrada za taj crtež, da se odredi mesto, zatim da se odredi najbolji crtež, i na kraju da se odabere najbolji „majstor“ koji će izraditi spomenik i dan otkrića spomenika. Dodao je da se Vranjancima „stavlja sav na raspoloženje“.
Nadalje nije poznato da li je i na koji način sarađivao sa Vranjancima u izradi spomenika, ali je, pošto još uvek spomenika i u narednim godinama nije bilo, pozvan na proslavu oslobođenja Vranjancima odgovorio da je zahvalan što se sećaju tog dana, podsećajući:
„Vredno je i pravedno je da se diže spomenik onim junacima, koji su krvlju svojom ispunili rukovanje Šumadije sa Starom Srbijom“ – poručio je Belimarković.
Dodao je da će, „iako je već drugom prilikom na taj spomenik zaveštao 2.000 dinara“, opet na tu „celj staviti odboru jednu stotinu dinara, s željom da uskoro doživimo“:
„Da sa „Dva brata“ odjekne daleko: Evo braći što su ovde izginula za srpsku misao – stoji u odgovoru Belimarkovića Vranjancima.
Jovan Belimarković je doživeo otkrivanje ovog spomenika, ali tek tri godine kasnije od ovog odgovora. Spomenik oslobodiocima Vranja od Osmanlija je podignut 1903. godine, neposredno pred Majski prevrat, a rad je čuvenog srpskog vajara Simeona Roksandića.
Belimarković je preminuo 16. avgusta 1906. godine u Vrnjačkoj Banji, gde je i danas jedna od turističkih atrakcija Dvorac Belimarkovića. U Vranju, pored spomenika oslobodiocima čiju je izradu Belimarković pomogao, ne postoji spomenik „desnoj ruci viteškog gospodara“ Milana Obrenovića Jovanu Belimarkoviću, niti kralju Milanu. Postoji spomen ploča na ulazu u ulicu koja je nazvana po Belimarkoviću, zajedno sa ulicama 31. januar i od pre nekoliko godina, kralja Milana, čiji su nazivi svedoci ovog važnog perioda vranjske istorije.
