U Vranju su, dve godine nakon uklanjanja murala Bore Stankovića sa zgrade Direkcije, ovog leta „nikla“ dva nova i impozantna: manastir Gračanica, baš u ulici koja nosi naziv našeg najznačajnijeg pisca, kažu na inicijativu građana iz tog naselja i mural na kojem je Vladimir Putin, koji je sponzorisalo ugostiteljsko preduzeće u čijoj je blizini izrađen.
„U Vranju osvanuo mural u čast ruskom predsedniku“ bio je pre nekoliko dana glavni naslov nacionalnih medija, ali široj javnosti i dalje ostaje nepoznato čime je autoritarni predsednik Rusije tačno „zadužio“ Vranje. Ipak, murali su uglavnom naišli na odobravanje na društvenim mrežama i među Vranjancima, a redakcija portala Slobodna reč je uradila malo istraživanje o ljudima koji zaista, i mnogo puta više od Vladimira Vladimiroviča, zaslužuju da se nađu na muralu u Vranju.
1. Kralj Milan Obrenović – Oslobodilac južnih krajeva
Dok je još uvek bio srpski knez, Milan Obrenović je 1877. godine poveo vojsku u oslobođenje Niša, Prokuplja, Pirota, Leskovca i Vranja od viševekovnog Osmanskog ropstva. Godinu dana kasnije je na Berlinskom kongresu Srbija zvanično postala nezavisna Kneževina. Knez Milan se, zbog podrške koju je Rusija pružala Bugarskoj u stvaranju tzv. San Stefanske Bugarske na uštrb teritorija oslobođenih od strane Srbije, u spoljnoj politiciji u međuvremenu okrenuo ka Austrougarskoj.
Tako su nakon Berlinskog kongresa Vranjski, Niški, Pirotski i Toplički okrug postale srpske teritorije. Milan je već 1882. godine proglašen za kralja, Srbija kraljevinom, a šest godina kasnije donosi poznati Ustav iz 1888. godine, koji je bio jedan od najdemokratskijih ustava u Evropi i kojim je zaveden parlamentarizam u Srbiji. Za vreme njegove vladavine obrazovanje i vojska u zemlji su podignuti na viši nivo, a sam kralj bio je dobar diplomata i „miljenik“ zapada.
2. Bora Stanković – Glavni „ambasador“ grada
Vranje je na književnoj mapi Srbije nesumnjivo istaknuto zahvaljujući piscu Borisavu Stankoviću i njegovim kultnim delima koja su, pored pozorišnih predstava i opere i dalje „živa“ i među scenaristima serija i filmova. Približio je mentalitet i način života starog Vranja ostatku Srbije, a Vranje mu se „odužilo“ negovanjem kulta Bore Stankovića i imenovanjem bitnih institucija, škola i ulice po njemu.
U okviru programa Pokreni grad Telenor fondacije, 2007. godine je Vranje uz podršku lokalne vlasti dobilo prvi mural. Bio je oslikan na zgradi Direkcije za izgradnju i razvoj. Više od deset godina je krasio šetalište i bio atrakcija, simbol grada ispred kojeg su se svi lokalci i turisti fotografisali, ali je pre dve godine prekriven zbog uređivanja fasade. Tada je gradonačelnik Slobodan Milenković za portal Jugpress izjavio da mural mora biti prekriven jer je grad krenuo u „ozbiljan proces uređenja fasada“:
„Ne znam da li je imao neku umetničku vrednost. Neka se završi fasada na toj zgradi, uradićemo novi mural. Slikaćemo i na drugim građevinama“ – izjavio je pre dve godine gradonačelnik za Jugpress.
Autorka murala Bore Stankovića koji je uništen zbog propusta u projektovanju renoviranja fasada je svetski poznata umetnica Aleksandra Petković, kojoj je prošle godine dodeljen Orden umetnosti i književnosti u rangu viteza od strane Francuske Republike.
3. Vranjski muzičari
Vranjska Gradska pesma nalazi se na listi nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije. Kao jedini grad iz Srbije, Vranje se našlo i na listi UNESCO Kreativnih gradova za 2019. godinu, što je trebalo da doprinese promociji muzičkog nasleđa i organizovanju manifestacija koje promovišu vranjsku gradsku pesmu, trubu i klasičnu muziku.
Stana Avramović Karaminga, za koju se veruje da je autorka pesme Dimitrijo, sine Mitre, Kurta Ajredinović, potom Bakija Bakić i Staniša Stošić, kao i savremenici koji izvode vranjske gradske pesme, dostojni su nosioci nasleđa kojim se diče kako građani Vranja, tako i svaka vlast.
4. Jovan Hadživasiljević – Zaštitnik činjenica o Vranju
Vranjanac Jovan Hadživasiljević je bio istoričar, etnograf i književnik. Doktorirao je filozofiju u Beču, bio je činovnik Ministarstva inostranih poslova u Bitolju, Skoplju i Beogradu. Nakon što je napustio državnu službu, bio je sekretar Društva Svetog Save i urednik njihovog časopisa Bratstvo. Autor je brojnih radova iz istorije i etnologije, zasnovanim na terenskim istraživanjima na prostorima Južne Srbije i današnje Severne Makedonije.
Poznat je po „razbijanju“ mitova među narodom i iznošenju istorijskih činjenica o Vranju. Tako je sprečio da Vranje postane Golubinje, predočivši činjenice brojnim istoričarima 19. veka koji su bez rezerve prihvatili neproverenu verziju o poreklu imena Vranja.
5. Male sive prepelice i dr Izabel Emsli Haton
Kao pripadnica Škotskih ženskih bolnica, ušla je u Prvi svetski rat kada je njena jedinica osnovala bolnicu u Francuskoj, odakle je u novembru 1915. godine prebačena u Đevđeliju, pa u Solun zbog formiranja fronta. U leto 1918. godine dobija čin glavnog bolničkog oficira i prekomandu u Vranje, gde dolazi sa još 11 lekara i 40 medicinskih sestara, u vreme epidemije tifusa i španskog gripa, čije su širenje uspevale da ublaže. Jedinica je oformila bolnicu u vranjskoj kasarni u vreme kada lekara skoro i nije bilo od Skoplja do Beograda.
Jedinica je bila sastavljena isključivo od žena volontera, koje su postavile temelje buduće bolnice u Vranju, jer su tu ostavile svu opremu, kuhinju, laboratoriju, instrumente i 50 bolničkih postelja. Osim ranjenih u ratu koje su same dovozile, lečile su građane Vranja i šire okoline. Prema dostupnim podacima, Emsli Haton je prodala svu svoju imovinu u Škotskoj da bi obezbedila Vranju bolju medicinsku negu. Jedinicu su Vranjanci prozvali Male sive prepelice, zbog boje uniforme koju su medicinarke nosile. Bila je rado viđen gost u vranjskim kućama, veliki prijatelj građana i čest gost na slavama.
Preživela je rat i nastavila sa humanitarnim radom. Tokom Drugog svetskog rata upravljala je misijom Crvenog krsta u Indiji. Dugo je bila na čelu Fonda za stipendiranje žena lekara iz Srbije. Po struci psihijatar, nastavila je usavršavanje u Londonu a do kraja života je izdala nekoliko knjiga o odnosima u braku, mentalnim poremećajima, kao i memoare sa učešća u humanitarnim misijama: Tehnike seksa u braku, Memoari doktora u ratu i miru, Poslednji tabui – Mentalni poremećaji u modernom svetu, Promene u životu žene, Sa ženskom jedinicom u Srbiji, Solunu i Sevastopolju, Higijena braka.
6. General Belimarković i oslobodioci Vranja
Kao general vojske Milana Obrenovića, Jovan Belimarković je upravljao trupama zahvaljujući kojima je početkom 1878. godine Vranje konačno oslobođeno od viševekovne vlasti Osmanskog carstva. Nakon rata je bio jedan od trojice kraljevih namesnika koji su upravljali Kraljevinom Srbijom umesto maloletnog kralja Aleksandra Obrenovića. Prvo zvanično obeležavanje Oslobođenja Vranja od Osmanskog carstva bilo je dve godine kasnije, 1880. godine, a za tu priliku su Vranjanci uputili Belimarkoviću telegram:
„Pre dve godine dana sa hrabrom srpskom vojskom ušo si današnjim danom u Vranje. Preko pobede vraga srbog Vranje beše oslobođeno i klicalo je radošću malo i veliko. Opština vranjska proslavlja danas spomen toga svetog dana. Kao desnoj ruci viteškog gospodara građani se s poštovanjem opominju tvojih ratnih zasluga za stvar srpstva a na po se za oslobođenje svoje varoši. I kad danas radošću i oduševljenjem kliče u proslavu srpskog oružja napiće zdravicu i tebi, hrabri generale, jer te duboko us srcu nosi i reći će ti: živio hrabri vođa i množili se srpstvu takvi sinci!„
7. Pozorišni umetnici Vranja
Razvoj pozorišne umetnosti u Vranju počeo je pre više od 120 godina, kada je Janča Jovanović Baldžija sagradio Hotel Vranje u kojem je jedna sala bila „u službi kulture i umetnosti“, i u takvoj je od 1896. godine započet pozorišni život u gradu gostovanjem putujućih poziršnih trupa. Boravak Radoja Domanovića koji je neko vreme bio gimnazijski profesor u Vranju i bio savremenik Bore Stankovića, dodatno je uticao na pozorišnu umetnost u gradu. Posle oslobođenja Vranja grupa intelektualaca koja se vratila u grad je formirala Građansku kasinu gde je 1924. formirano Pozorište građanske kasine, čiji je prvi upravnik bio Andreja Popović, zvani Andra Daskal, rođeni Vranjanac.
Značajni pomak u pozorišnom životu Vranja je dolazak Radoslava Radivojevića na mesto direktora i reditelja u tadašnji Dom kulture. Radivojević je je radu amaterskog pozorišta dao primat u odnosu na druge delatnosti kojima se Dom kulture bavio. Usledile su godine pune afirmacije vranjskog amaterskog pozorišta i njegovih umetnika, a Radivojević je postavio temelje današnje pozorišne umetnosti u Vranju koje je zahvaljujući njemu postalo festivalski grad u kome se održavaju Borini pozorišni dani. Pozorište 1997. godine postaje profesionalno, a današnji ansambl je često nagrađivan na međunarodnim festivalima. „Preživevši“ tragediju u kojoj je u požaru pre desetak godina ostao bez zgrade, pozorište je nastavilo sa radom, do otvaranja nove zgrade 2019. godine.
8. Dimitrije Jovčić, prvi srpski dečiji hirurg
Nakon osnovne škole i Gimnazije u Vranju, nastavio je školovanje u Nišu i Beogradu, gde je kratko studirao na Tehničkom fakultetu koji je napustio da bi studirao medicinu u Parizu. Studije je prekinuo na tri godine, jer je od 1912. do 1915. godine učestvovao u ratovima za oslobođenje Srbije i sadašnje Severne Makedonije. Bio je prvi srpski dečiji hirurg, akademik Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) i prvi upravnik dečije hirurške klinike u Univerzitetskoj dečijoj klinici Tiršovoj.
9. Jelena Lozanić i Džon Frotingam – Zaštitnici vranjske ratne siročadi
Bila je sekretarka Srpskog ženskog narodnog saveza, zalagala se za prava žena, u Balkanskim ratovima je učestvovala kao bolničarka, bila je članica Kola srpskih sestara i predstavnica Crvenog krsta naše zemljeza vreme Prvog svetskog rata u Americi. Zajedno sa suprugom, amerikancem Džonom Frotingamom, otvorila je četiri doma za decu u Jugoslaviji koja su ostala bez roditelja. Jedan od tih domova je bio Amerikanski dom u Vranju (ulica Gavrila Principa). Prema podacima njihovih potomaka, Jelena i Džon su udomili i odškolovali oko 600 dece iz Vranja i okoline, a nekoliko hiljada iz cele zemlje, u misiji koja je u Vranju trajala 15, a u nekim mestima i 25 godina.
10. Građanka i građanin Vranja
Uprkos krahu privrede i nikad završenoj tranziciji čiji su veliki gubitnici, pored zarobljavanja grada i njegove privrede u prethodnim decenijama od strane političkih partija i atmosfere u kojoj vlada nepotizam, partijsko zapošljavanje, korupcija i konzervativnost, i pored fizička udaljenost grada od razvijenijih oblasti u Srbiji, građanka i građanin Vranja i dalje na leđima strpljivo nose političare i način funkcionisanja koji im se nameće.
