Ne čude svedočenja savremenika da su Česi bili oduševljeni operom koja prkosno donosi autentičan balkansko-orijentalni folklor i Romkinju u glavnoj ulozi, pogotovo u vreme kada u Evropi usled dolaska nacista na vlast u susednoj Nemačkoj raste netrpeljivost prema svemu drugačijem.
Činjenica da je vranjska muzika doživela uspeh na evropskoj sceni još tridesetih godina prošlog veka poznata je u umetničkim krugovima, dok je Vranjancima manje poznato da je po mišljenju mnogih kritičara jedna od najveličanstvenijih, a u Evropi jedna od najpoznatijih domaćih opera upravo Koštana Petra Konjovića, za koju je libreto i muziku napisao po istoimenoj drami pisca Borisava Stankovića.
Ovo delo je prošle godine ponovo privuklo pažnju javnosti u Srbiji. Nakon šezdeset godina od poslednjeg imalo je svoje prvo izvođenje, a time je postalo i prva domaća opera koja je nakon više od decenije, 15. juna 2019. godine premijerno izvedena na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu. To je prva operska režina Juga Radivojevića i upravo je njenim izvođenjem u oktobru ponovo otvoreno pozorište Pozorište Bora Stanković u Vranju, čija je zgrada izgorela 2012. godine.
Sadržaj nošen u duši
Postoje podaci da je Konjović o operskom aranžmanu drame razmišljao više od deset godina i da je konačnu odluku doneo nakon susreta sa tadašnjom zagrebačkom primadonom Majom de Stroci.
Sadržaj Koštane već odavno nosim u duši i snivam da se kroz one tople vranjske motive i mirišljavu atmosferu mogla izvesti neka nova Karmen. Nema mi spasa. Taj nemir pratiće me sve dok se iz njega ne izrodi delo. – govorio je kompozitor neposredno pre premijere.
U vreme kada je operu privodio kraju, bio je direktor tadašnjeg Novosadsko-osiječkog pozorišta, kako se novosadsko Srpsko narodno pozorište nekoliko godina izmešteno u Osijek u jednom periodu zvalo. Ipak, svetska premijera Koštane nije bila ni u prestonici tadašnje Kraljevine Jugoslavije ni u Osijeku, već u Zagrebu 16. aprila 1931. godine. Nije isključeno da je ta odluka posledica činjenice da je Konjović prethodnih godina bio i upravnik opere Narodnog kazališta u Zagrebu (današnjeg Hrvatskog narodnog kazališta). Međutim, kako navodi poznata domaća muzikološkinja Nadežka Mosusova, srpska kulturna javnost u to doba nije bila naklonjena Konjovićevim namerama jer je “bila u nedoumici zbog kultnog Boring komada koji se preobratio u operu”.
U arhivi Muzikološkog instituta Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) čuva se originalna prepiska od preko sto pisama koje su u periodu nastanka i izvođenja opere razmenjivali Konjović i češki dirigent Zdenjek Halabala. Svedoči o uspehu koji je ova opera imala u Evropi nakon izvođenja u pozorištima u Brnu i Pragu.
Naime, takvo prezentovanje srpske kulture je bilo vrlo uspešno, a Koštana je privukla pažnju zapadnoevropskih kritičara najpoznatije austrijske izdavačke kuće za klasičnu muziku Universal Edition, kao i jedne od najstarijih nemačkih izdavačkih kuća Schott Music.
Još jedan kompozitor i kritičar iz tog perioda, Miloje Milojević navodi da je Konjović operom baziranom na sevdahu ali visokih umetničkih dometa, postavio nove standarde. Na opersku scenu doneo je specifičnu muzičku boju južno-srpskog grada i na taj način orijentalni uticaj približio južnoslovenskoj osnovi. Zbog toga i ne čude svedočenja iz prepiske da su Česi, kako izvođači tako i publika, bili oduševljeni operom koja prkosno donosi autentičan balkansko-orijentalni folklor i Romkinju u glavnoj ulozi, pogotovo u vreme kada u Evropi usled dolaska nacista na vlast u susednoj Nemačkoj raste netrpeljivost ka svemu drugačijem.
Pored toga što je ovo delo od velikog značaja za srpsku operu, samom autoru je anganžman na ovom delu i saradnja sa češkom umetničkom scenom bio poslednji stepenik koji ga je uveo na listu inostranih članova Češke akademije nauka i umetnosti (danas Akademije nauka Republike Češke) kao trećeg kompozitora, nakon čuvenog Igora Stravinskog i Karola Šizmanovskog.
Opera u Vranju
Prošlog juna je nakon više od pola veka Konjovićeva Koštana u režiji Juga Radivojevića i pod vođstvom dirigentkinje Ane Zorane Brajović, premijerno izvedena na sceni Narodnog pozorišta Beogradu. Potom je u oktobru iste godine Koštana otvorila rekonstruisano Pozorište Bora Stanković u Vranju. Vranjska Karmen, kako je najpre i sam autor a danas mnogi nazivaju, uživo je tada prenošena i na velikom platnu postavljenom na Trgu Staniše Stošića ispred zgrade Narodnog muzeja.
Osim jednog prikazivanja opere za decu pre nekoliko godina, u novijoj istoriji Vranja sve do nove verzije Koštane nije zabeleženo prikazivanje operskog dela.
Konjovićev Simfonijski triptih u kom su numere Sobina, Kestenova gora i Velika čočečka igra, češće su od same predstave na repertoaru brojnih orkestara kako u zemlji, tako i u inostranstvu. Velika čočečka igra, baletska numera kojom se završava prvi čin i nakon skoro jednog veka i dalje je veoma popularna i prepoznatjiva, dok je srpska kulturno umetnička društva je biraju za koreografije a Radio-televizija Srbije koristi za špice.
Samouki genije
Petar Konjović je u istoriji srpske muzike označen kao najznačajniji srpski operski kompozitor moderne, kao i autor koji je definisao međuratni period. Rođen je 1883. godine u Čurugu, završio je gimnaziju u Novom Sadu a potom prešao u Učiteljsku školu u Somboru. Bio je samouk i u vreme stvaranja prvih dela (prva opera već sa dvadeset godina) bez zvaničnog muzičkog obrazovanja, sve dok 1904. godine nije primljen na Praški konzervatorij i to direktno na drugu godinu. Nakon završetka studija u Pragu, po pozivu Stevana Mokranjca vratio se u Beograd gde je predavao komponovanje na Muzičkoj akademiji. Tokom 1920. godine je kao pijanista bio na evropskoj turneji, da bi kasnije upravljao Srpskim narodnim pozorištem, privremenim Novosadsko-osječkim pozorištem, operom u Narodnog kazališta u Zagrebu i bio rektor Muzičke akademije u Beogradu. Osnivač je Muzikološkog instituta SANU, gde je bio redovni član. Najznačajnije opere su mu upravo Koštana, Knez od Zete, Vilin veo i Seljaci. Autor je prve simfonije u srpskoj muzici (Simfonija u e-molu) i brojnih solo pesama. Umro je 1970. godine u Beogradu.
Pozorište “Bora Stanković”
Zgrada vranjskog Pozorišta potpuno je izgorela 2. jula 2012. godine kada je zahvatio podmetnuti požar u diskoteci u neposrednoj blizini. Zbog obračuna lokalnih kriminalnih grupa, ova institucija kulture postaje kolateralna šteta i funkcionisala je u teškim uslovima tokom osmogodišnje rekonstrukcije koju su pratile brojne kontraverze, sve do 21. oktobra 2019. godine kada je svečano otvorena u prisustvu državnog vrha. Pozorišni život u Vranju od završetka Drugog svetskog rata odvija se u zgradi izgrađenoj 1892. godine za potrebe ugostiteljskog objekta koja je do sada renovirana više puta.
